Học như thế nào? (phần cuối)

Học như thế nào?

Ngày xưa để học được chữ thánh hiền, cái quan trọng nhất là cần có chí. Cái chí để đi
bắt đom đóm bỏ vào lọ làm đèn mà đọc sách thâu đêm. Trong công việc học tập bây
giờ, trong việc tiếp thu kiến thức khoa học của nhân loại tưởng như vô hạn, chỉ có
chí thôi chắc là không đủ.

Như tôi vừa trình bày ở trên, khoa học không bị cái bệnh tự phụ coi những luận điểm
của mình đúng một cách tuyệt đối, đúng một cách phổ quát. Mỗi lý thuyết khoa học
được khai triển bằng tính toán, bằng lập luận từ một số nhỏ khái niệm, một số tiên
đề cơ sở. Mỗi lý thuyết có logic nội tại của nó, nó không tự mâu thuẫn, nhưng những
kết luận mà người ta rút ra từ nó chỉ khớp với thực tế khách quan trong một phạm vi
nào đó. Theo một nghĩa nào đó, mỗi lý thuyết là một trò chơi trí tuệ, với luật chơi
được xác định rõ ràng mà trong đó người chơi có thể triển khai khả năng tư duy của
mình để đi đến những kết quả nhiều khi nằm ngoài sự mong đợi ban đầu.

Rất ít khi người ta chơi trò gì một mình. Để cho cuộc chơi thực sự cuốn hút, để cho
người chơi có thể thực sự triển khai mọi tiềm năng tư duy của mình để đi đến những kết quả bất ngờ, đi đến sáng tạo, cuộc chơi phải có bạn chơi và phải có trọng tài. Để
minh hoạt quan điểm này, tôi xin đưa ra một gợi ý nhỏ, nhưng rất nghiêm túc.

Nhờ vào internet, hiện tại người ta có thể tìm được miễn phí rất nhiều tài liệu học
tập miễn phí ở trên mạng. Một số trường đại học có tên tuổi như MIT, Stanford còn
tổ chức công bố miễn phí hầu hết các tư liệu học tập. Thay bằng việc phải bỏ ra 50
ngàn đô-la một năm để đến đó học, mà không phải cứ có 50 ngàn đô-la là đã được
nhận vào học, bạn có thể truy cập miễn phí các tư liệu học tập, theo dõi các bài giảng
video. Vậy có đúng là bạn cứ ngồi ở Hà nội, hay Sài gòn, là cũng có thể học như sinh
viên ở MIT hay ở Stanford hay không.

Tôi nghĩ rằng trừ khi bạn có một ý chí sắt đá, dù có được cung cấp tất cả mọi tài liệu
trên đời, dù dược theo dõi miễn phí các bài giảng, ở nhà một mình bạn vẫn không
thể học được. Bởi vì ngồi theo dõi bài giảng trên mạng một mình không phải là một
cuộc chơi thú vị: không có địch thủ, không có đồng đội, không có lộ trình, không thấy
mục tiêu, không thấy giải thưởng. Đó là những thứ không liên quan trực tiếp đến nội
dung khoa học của bài giảng nhưng đó là cái mà người đi học cần để phấn đấu liên
tục. Học một mình, bạn có thể tập trung cao độ trong một hai ngày cho đến một tuần.
Nhưng bạn cần có tập thể, có lớp học, có thầy giáo để duy trì nỗ lực học tập.

Gợi ý của tôi là tại sao các bạn không tự tổ chức cùng học theo giáo trình được cung
cấp trên mạng. Tại sao không thể dùng trực tiếp bài giảng, tư liệu học tập cung cấp
miễn phí trên mạng trong các lớp học chính khoá. Các thầy không nhất thiết phải
giảng cả buổi nữa, mà có thể cho sinh viên xem bài giảng trên mạng, có thể làm trước
phụ đề tiếng việt, sau đó dành thời gian để giải thích thêm, trả lời câu hỏi của sinh
viên, và hướng dẫn làm bài tập. Và cuối cùng là tổ chức thi cử nghiêm túc. Tất nhiên
gợi ý thì dễ, mà làm thì khó, nhưng tôi không tin là việc này không thể làm được.
Kinh phí để tổ chức lớp học như thế có lẽ là không nhiều lắm, nếu so sánh với học
phí 50 ngàn đô la một năm ở MIT hay Stanford, hoặc là so sánh với kinh phí cho các
chương trình tiên tiến do Bộ giáo dục đề ra mấy năm gần đây.

Với gợi ý có tính suy tưởng này, tôi hy vọng làm nổi lên được sự quan trọng của việc
tổ chức học tập. Học tập là một hoạt động tập thể và có tổ chức. Như đã nêu ở trên,
thiếu một tập thể có tổ chức, con người nói chung không có khả năng duy trì nỗ lực
của mình trong một thời gian dài. Thiếu tranh biện con người nhanh chóng lạc vào
con đường chủ quan, con đường luôn dẫn đến cái đích là sự bế tắc. Bản tính con
người là hiếu thắng, cái cần thiết để tạo ra sự sôi động trong tranh luận, những cũng
là cái làm tha hóa cuộc tranh luận, biến nó thành chiến trường để người này đè bẹp
người kia. Vì vậy trong mọi cuộc chơi tập thể cần có một luật chơi lành mạnh để cho
sự cạnh tranh chỉ tạo ra nỗ lực để mỗi người vượt lên chính mình, chứ không phải là
cái cớ để thỏa mãn bản năng hiếu thắng. Và cuộc chơi cần một người trọng tài, nắm
vững luật lệ và có thẩm quyền điều khiển cuộc chơi. Ngoài ra, chính những ràng
buộc của luật chơi bắt người chơi phải vươn tới sự sáng tạo thực sự.

Tôi để ý thấy người ta phá bỏ luật chơi dễ dàng quá. Tôi xin dẫn một ví dụ nhỏ là việc
viết thư giới thiệu. Viết thư giới thiệu là một công việc khá vất vả mà lại không thể mong đợi phần thưởng gì khác ngoài cái cảm giác hoàn thành bổn phận. Để giới
thiệu cho một đồng nghiệp vào một vị trí phó giáo sư, hay giáo sư, thường thì người
giới thiệu phải tìm hiểu kỹ công trình của người mình giới thiệu để chỉ ra chỗ nào
hay, chỗ nào đặc sắc, chỗ nào thì cũng chỉ bình thường, và nêu ra ý nghĩa chung của
công trình. Không viết được đầy đủ nội dung như vậy, thì lá thư giới thiệu không có
mấy trọng lượng, mà người viết thư giới thiệu lại có thể bị đánh giá, hoặc là về sự
nghiêm túc, hoặc là về trình độ. Viết thư là một việc rất vất vả, mà không có ai khen
ông này ông kia viết thư giới thiệu rất hay, vì trên nguyên tắc thư giới thiệu được giữ
bí mật. Tóm lại, viết thư giới thiệu là một việc vất vả, không có bổng lộc, nhưng lại
cần phải làm để ủng hộ một người đồng nghiệp xứng đáng, hoặc chỉ đơn thuần là để
thực hiện bổn phận của mình. Viết thư giới thiệu cho sinh viên cũng mất công,
nhưng không vất vả như viết thư giới thiệu cho đồng nghiệp.

Có một lần, một sinh viên mà tôi đã từng dạy ở Hà nội nhờ tôi viết thư giới thiệu. Khi
tôi còn đang do dự vì tôi đánh giá bạn ấy không thực sự xuất sắc, thì anh ta gửi cho
tôi một bức thư giới thiệu soạn sẵn để tôi chỉ việc ký vào đó. Khi tôi tỏ ra vô cùng
ngạc nhiên về cách làm này, thì bạn ấy trình bày là các thầy giáo khác yêu cầu bạn ấy
làm như thế. Một số người có thể coi đây là việc nhỏ, nhưng tôi nghĩ chính từ những
chuyện nhỏ như thế mà cả hệ thống bị tha hoá.

Khi chuẩn bị bài nói chuyện này, ý định của tôi là chia sẻ những suy nghĩ tản mạn của
mình về việc học tập, chứ không định phê bình ai cả, càng không có ý định phê bình
nền giáo dục ở nước ta. Đã có nhiều người chỉ ra rất nhiều bất cập, tôi không thấy
cần thiết phải hoà thêm tiếng nói của mình vào đó. Nhưng nếu chỉ nêu ra một vấn đề,
vấn đề lớn nhất, thì theo tôi đó là sự tha hóa của cả hệ thống.

Xin quay lại sự kiện Đồi ngô mà các bạn đều đã biết cả. Đây là một sự kiện vô cùng
đặc biệt, vì chuyện thí sinh quay phim giám thị vi phạm qui chế thi là điều chưa từng
có tiền lệ trong lịch sử nhân loại. Đây là một câu chuyện rất buồn, nó phản ánh rõ nét
sự tha hoá của hệ thống. Hãy khoan quy trách nhiệm cho một cơ quan, một cá nhân
nào mà hãy bình tâm suy nghĩ. Để cho một việc như vậy xảy ra, phải có nhiều người
từ trung ương đến địa phương, ở trong và ngoài ngành giáo dục, đã không tôn trọng
luật chơi. Kết quả là kỳ thi tốt nghiệp, cái đáng ra phải là một thủ tục mang tính
nghiêm cẩn, phải là một cái mốc thiêng liêng cho cả một quá trình lao động học tập
của học sinh, lại trở thành một trò đùa, một trò đùa làm chúng ta muốn khóc.

Nước Mỹ có thể tự hào về những trường đại học của mình. Các đại học ở Mỹ thường
là tương đối trẻ, trường đại học Chicago nơi tôi làm việc cũng mới khoảng 100 tuổi,
đồng niên với Đại học quốc gia Hà nội. Có lẽ cũng phải trả lời câu hỏi, cái gì là “bí
quyết thành công” của họ. Vào thời điểm hiện tại thì ta có thể nói rằng lý do thành
công của họ là họ rất giàu, có nhiều giáo sư giỏi, có cơ sở vật chất đầy đủ, hiện đại.
Nhưng nói như thế là nhầm lẫn giữa kết quả và nguyên nhân. Ban đầu, họ không
giàu, mà cũng không có nhiều người thực sự xuất sắc nếu so với cái trường đại học ở
châu Âu vào cùng thời. Tuy không có một câu trả lời duy nhất, nhưng một nguyên
nhân chắc chắn phải nhắc đến là tinh thần fair-play, mọi hành vi ăn gian đều bị trừng
trị một cách vô cùng nghiêm khắc. 
Tôi cho rằng sự trung thực là một hành vi khó mà học được từ trong sách vở. Để trẻ
học được tính trung thực, trước hết người lớn cũng phải học tính trung thực, để tự
biết mà làm gương.

Tôi đã nói nhiều về sự cần thiết của việc tổ chức học tập, tính kỷ luật và tính trung
thực. Nhưng bạn có thể thắc mắc rằng tại sao tôi nói về trường học mà như là về
doanh trại quân đội.

Tính kỷ luật và trung thực tất nhiên là không đủ. Cái còn thiếu chính là “niềm say
mê” mà tôi nhắc đến lúc bắt đầu.  Say mê đi tìm cái mới, cái chưa biết, tìm lời giải
thích cho những gì còn chưa hiểu. Niềm say mê đi từ đâu đến? Thú thực là tôi không
biết chắc chắn, và vì thế mà tôi giả sử rằng con người sinh ra với một bản năng
hướng thượng, nói cách khác là đã có sẵn trong mình mầm mống của niềm ham mê.
Tôi nghĩ rằng thực ra câu hỏi niềm ham mê sinh ra từ đâu không quan trọng bằng
làm thế nào để gìn giữ niềm ham mê, và không để cho nó bị tha hoá. Niềm đam mê,
tính hướng thượng hướng thiện là động cơ cho việc học tập, và chính việc học tập
đích thực là cái nuôi dưỡng sự hướng thượng hướng thiện bởi những giá trị nhân
văn chân thiện, chân mỹ, bởi tình yêu sự thật, và bởi niềm hạnh phúc của sự khám
phá, để vượt qua biên giới giữa những gì đã biết và những gì chưa biết.

Một người bạn tôi có góp ý với tôi rằng bên cạnh niềm ham mê, đừng quên bổ sung
sự quả cảm. Sự quả cảm là cái bạn cần để không để lười biếng, hèn nhát dụ dỗ mà
quay lưng lại với sự thật. Sự quả cảm cũng là cái bạn rất cần khi đi tìm cái mới. Bạn
có tập thể, có đồng đội để cùng học tập, tiến bộ. Nhưng dựa vào kinh nghiệm cá
nhân, tôi thấy rằng khi đã vượt qua biên giới của những gì đã biết để thực sự đuổi
theo cái chưa biết, bạn rất cần tính quả cảm vì đi tìm cái mới thường là một hành
trình cô đơn, và nó có thể kéo dài nhiều năm.

Lời cảm ơn

Xin chân thành cảm ơn bà Nguyễn Ái Cần, các ông Bùi Đức Lại, Nguyễn Xuân Long,
Hoàng Hồng Minh và Nguyễn Phương Văn về những góp ý quí báu.

Tài liệu tham khảo

Hannah Arendt: Crise dans l’éducation

Hà Huy Khoái:

Ngô Bảo Châu: “Giữ ký ức” có thể tìm được trên trang thichhoctoan.net.

Học như thế nào? Ngô Bảo Châu, 5/3/2013  
Học như thế nào? (phần 2) 
Học như thế nào? (phần cuối)
 

Posted in: