Học như thế nào? Ngô Bảo Châu

Học như thế nào? Ngô Bảo Châu, 5/3/2013
 
Tôi rất hay được các em học sinh, sinh viên và các bậc phụ huynh hỏi về “bí quyết
học tập”.  Tôi thường trả lời “Không có bí quyết gì cả. Quan trọng là niềm say mê.”
Trả lời như vậy là một cách né tránh. Không sai nhưng cũng không đầy đủ. Tôi bắt
buộc phải trả lời như thế khi mình chưa bao giờ suy nghĩ về vấn đề này một cách
thấu đáo. Nhưng không thể nào né tránh được mãi câu hỏi này. Cũng không thể nào
trút hết trách nhiệm lên đầu người khác bằng cách nói: “đây là chuyện chuyên môn
của những người làm công tác nghiên cứu khoa học giáo dục”.

Điểm lại cuộc đời mình, tôi thấy cho đến thời điểm này mình không làm gì khác
ngoài việc đi học, sau đó dạy học và nghiên cứu khoa học. Trong cái quá trình ấy,
chắc tôi cũng đã từng có những suy nghĩ riêng. Chỉ có điều những suy nghĩ đó chưa
bao giờ được được sắp xếp lại một cách hệ thống và được diễn đạt một cách rành
rọt. Chuẩn bị cho buổi nói chuyện này là cơ hội rất tốt để tôi làm việc này, cái việc mà
phải thú thật là rất vất vả nhưng hy vọng là có ích.

Tôi xin cảm ơn International Peace Foundation và trường Đại học bách khoa đã cùng
tổ chức sự kiện này. Cảm ơn tất cả các quí vị, các bạn sinh viên, học sinh đã đến dự
buổi nói chuyện ngày hôm nay. Sự quan tâm của quí vị là động cơ mạnh để tôi hoàn
thành bài trao đổi này.

Dàn bài của tôi dựa vào ba câu hỏi. Thứ nhất: cái gì là động cơ căn bản cho việc học
tập. Thứ hai: học chữ hay học làm người? Thú thực là tôi không thích câu hỏi này, vì
nó rất mập mờ và đa nghĩa. Nhưng tôi sử dụng chính tính đa nghĩa của nó để triển
khai thành các câu hỏi nhỏ xung quanh việc học cái gì? Câu hỏi cuối cùng làm thành
nhan đề của bài nói chuyện này: học như thế nào? Tôi không có tham vọng đưa ra
câu trả lời thấu đáo, đầy đủ cho cả ba câu hỏi trên, mà chỉ có ý định sắp xếp lại
những suy nghĩ tản mạn của mình thành những câu trả lời không cầu toàn. Tôi hy
vọng rằng vào cuối buổi nói chuyện, chúng ta sẽ còn thời gian để trao đổi thêm.

Về sự hướng thượng và hướng thiện 

Sách Tam Tự Kinh mà các cụ học ngày xưa bắt đầu bằng câu “Nhân chi sơ, tính bản
thiện”. Con người được sinh ra có bản tính vốn là hiền lành. Liệu có đúng không nhỉ ?
Tin tức hàng ngày dễ làm cho người ta nghi ngờ cái “tính bản thiện” của “nhân chi sơ”. Đầu tháng Một ở Ấn độ, một cô gái 23 tuổi bị sáu người đàn ông hãm hiếp đến
chết trên một chiếc xe buýt. Cuối tháng Một, ở Bắc Ninh, người ta nô nức, chen lấn
nhau tham gia lễ hội chém lợn. Con lợn bị nhát đao xẻ làm hai mảnh lăn quay trong
vũng máu lênh láng và trong tiếng hò reo của những người trảy hội. Hai sự kiện này
không liên quan đến nhau, nhưng chúng cùng phản ánh sự độc ác của con người một
cách vô cùng rõ nét. Xét cho cùng, giết lợn cũng chỉ là việc giết động vật để ăn thịt, cái
mà con người buộc phải làm để duy trì cuộc sống của chính mình. Hãm hiếp cũng
nảy sinh từ một bản năng cơ bản của con người là bản năng duy trì nòi giống. Phải
chăng, con người được sinh ra với hai bản năng cơ bản duy trì cuộc sống và duy trì
nòi giống, cái mà ở trong đó đã có sẵn mầm mống của cái ác, của cái ác khủng khiếp.
Nếu chỉ dừng lại đây thì quả khó mà tin được vào cái “Nhân chi sơ tính bản thiện”.

Nếu con người được sinh ra chỉ có hai bản năng nói trên thì chắc rằng hai sự việc kể
trên sẽ không phải là những hiện tượng dị biệt, mà ngược lại, là phổ biến, đến mức
không làm chúng ta kinh ngạc hay xúc động nữa. Có thể tôi còn là một người lạc
quan, nhưng tôi tin rằng con người được sinh ra còn có một bản năng khác nữa: đó
là bản năng hướng thượng, hướng thiện. Nhìn vào một đứa trẻ sơ sinh, xinh xắn như
một thiên thần ta có thể nghĩ rằng đó là hiện thân của sự tốt đẹp. Nhưng cái kiểm
soát mọi hành động của đứa trẻ là chỉ đơn thuần bản năng sinh tồn của nó. Tôi nghĩ
rằng, trong đứa trẻ không có sẵn một tâm hồn cao thượng, nhưng đã có sẵn tiềm
năng để xây dựng nên từ đó cái tâm hồn ấy. Theo tôi cần hiểu “tính bản thiện” của
“nhân chi sơ” chỉ là chính là cái tiềm năng ấy.

Cái tiềm năng ấy được triển khai trong học tập và là động cơ chính cho việc học tập.
Có thể có người không đồng ý với quan điểm này và cho rằng học là để sau này có
một cuộc sống tử tế, để sau này có một vị trí tốt trong xã hội. Tôi cho rằng cách suy
nghĩ như vậy là phiến diện. Thứ nhất, để có một cuộc sống tử tế, đó cũng chính là
biểu hiện của sự hướng thượng, hướng thiện - tất nhiên một khi nó đã biến thái để
nhắm tới cái đích là hưởng thụ một cuộc sống an nhàn nhờ vào sức lao động của
người khác, thì cái động cơ hướng thượng hướng thiện đó đã bị tha hoá nghiêm
trọng. Thứ hai, tôi tin rằng đa số người ta thực ra không có khả năng phấn đấu vì
một cái gì xảy ra trong một tương lai quá xa, phần lớn người ta học chỉ vì đó là cách
hoàn thiện bản thân mình, tức là học với một động cơ hướng thượng thuần khiết
nhất. Vì vậy, nhiều khi quan niệm xã hội làm tha hoá một động cơ mà bản chất là
thuần khiết.

Cần lưu ý là quan niệm xã hội không phải là cái duy nhất làm cho sự hướng thượng
hướng thiện bị tha hoá. Tôn thờ cá nhân, có thể là lãnh tụ, danh thủ bóng đá, hay là
ca sĩ Hàn quốc, là một hình thức tha hoá của sự hướng thượng. Bản năng hướng
thượng, hướng thiện luôn phải vật lộn với hàng loạt bản năng xấu: tính lười biếng,
tính đố kỵ, tính gian dối, tính hiếu thắng, tự phụ. Nếu bị các yếu tố khác làm tha hóa,
thì cơ hội của nó làm động cơ cho học tập có lẽ sẽ không còn mấy.

Học như thế nào? Ngô Bảo Châu, 5/3/2013  
Học như thế nào? (phần 2) 
Học như thế nào? (phần cuối)



 

Posted in: